Wednesday, 17 January 2018

Shanta Gandhi: Memories of Hope


1931- A young girl of 14 from a wealthy merchant family from Saurashtra is asked by her family elders to appear in front of a gathering for possible marriage suitor. She goes there chopping-off her beautiful long braid as a mark of defiance. The family relents and she is sent to England to study medicine, which she gives up in its final stages and instead joins Uday Shankar’s ballet troupe in Almora. Later she dances for Indian People’s Theatre Association’s (ITPA’s) Central Ballet Troupe to raise support for India’s freedom struggle and becomes one of the founding member of IPTA with others like Balraj SahniRitwik GhatakUtpal DuttKhwaja Ahmad AbbasSalil Chowdhury, Pandit Ravi Shankar, Dina Pathak and many gifted, socially oriented artists as its members. This is the Shanta Gandhi who is known for her contribution to Indian theatre. Teacher, playwright, director, her varied interests led to her holding diverse positions - Editor of a Gujarati cultural monthly Sanskar, faculty and later Chairperson of the Board of NSD, Director of Bal Bhavan, New Delhi, among others.

But there was another Shanta – the one who has done path-breaking work in the field of education as well. Armed with a strong belief in education as a medium of social change and a deep love for children, coupled with her creative interests, in 1952 she started working with a group of children in the village Nikora, in a tribal belt in Gujarat that had no schools. She devised an informal curriculum using art, drama, dance, and local skills as learning resources. Later, an experimental school in Ahmedabad adopted this format. In 1970s, Shanta Gandhi moved to Bal Bhavan in New Delhi and worked with children, using this curriculum. Confident that her methods could successfully cater to children belonging to any stratum of society, she came back to settle in Mumbai and laid the foundation of the AVEHI-ABACUS Sangati curriculum in 1990, at the age of 73.

Chandita Mukherjee, documentary film-maker and founding member of AVEHI, describes Shantaji as ‘an institution in herself’, “In the late 80s and 90s she put together her lifetime’s work to create the Abacus curriculum, and was able to inspire a very fine group of young women to put it into practice.” Rightly so, the Sangati curriculum can be said to be a fitting culmination of an adventurous, intellectual and creative journey that was Shantaji’s life. Yet, if the seeds for this curriculum were sown in Shantaji’s mind, it was infused with life by this collective group of young women, which formed the core team of the AVEHI-ABACUS Project. The core team consisted of Deepa Balsavar (illustrator), Deepa Hari (civil servant and publisher’s editor), Navina Venkat (trained in anthropology), Ratna Pathak Shah (actor), Sandhya Gandhi Vakil (Development Administrator), Simantini Dhuru (documentary film-maker) and Vasudha Ambiye (Writer). They were joined later by Nandini Purandhare (Economist) and Noella D’souza (Researcher).

Shantaji, along with this diverse group of fiercely independent-minded and passionate young women, worked together for more than a decade to create, what is known today as the ‘Sangati’ curriculum. From a single sheet of paper, consisting of nine broad themes, Sangati curriculum, as it stands today, is a set of six Kits and is transacted in about 900 Mumbai municipal corporation schools, as an additional curriculum in classes V to VII. As the name suggests, the curriculum signifies togetherness and the need to live together in harmony. It is based around the principles of equality of all human beings and respect for all and has at its core a deep concern for environment. It aims at nurturing in children independent rational thought, values of empathy, sensitivity towards beliefs, cultures of others and a deep sense of responsibility towards the choices one makes in life.

It was Shantaji’s dynamism, immense love for life, a deep commitment towards her role in society, and an ability to work with others’ treating them as her equals, that allowed her to plunge herself into this intense exercise of providing a structure to her thoughts at the age that she did, and with a group of differently-skilled young women. Every member of the team cherishes the memories and experiences of those years as the most precious of their lives, for the freedom to disagree that it provided them, at the same time facilitating learning from each other’s thoughts and ideas. They credit it to the ability of Shantaji to work with others as her equals that allowed this eclectic group of young women to work and gel together as a team.

The goal was to provide a formal structure to a set of ideas written down as nine themes on a single sheet of paper. It could have been anything but simple and smooth. The enormity of the task in front of them was further complicated with the rapidly changing dynamics of the world around. One of the most significant change was the rapid transformation our society was going through. When Shantaji started her work, India had just gained its freedom. Having been one to actively usher it Shantaji was both confident and optimistic that the vision they fought with will be realized in the Independent state. The era politically was marked by the principals of socialism with citizens as the priority of the State. But the team-members came from a generation - where dissatisfaction with the affairs of the State was the dominant mood. When Shantaji and the team began their worked together the country had just began going through another massive change. The start of the 90s marked the beginning of India ‘opening’ its economy. The priority of its government was not the citizens but the global market. The core-curriculum Shantaji had developed and experimented with in earlier spaces now needed to address these dynamics. There were intense debates and discussions around each topic, with everyone fiercely guarding their positions. At the same time, there were no inhibitions in terms of free and open expression of thoughts and as a result, this process of churning always led to emergence of better ideas.

My curiosity about Shanta Gandhi began when I happened to come across the Sangati curriculum as a part of my field research. The work Shantaji left behind was so unlike anything else that I had come across and was so like the idea of education I had in mind, in fact so much more than that, that I felt compelled to learn more about the person who envisioned this.

Shortly after the formal unveiling of the first two Kits of Sangati, Shantaji passed away on 6 May, 2002, albeit with a contentment of a life well lived. Yet, ironically, in the very same year, in the state where her family’s roots lay, a volley of changes was set in motion that are an anti-thesis of the dreams of young Shanta and others who participated in the freedom struggle. With a combination of a Marxist grounding (seeing change as a cycle of dialectics) and an eternally optimistic spirit, she would have seen this only as a passing phase. She would have chosen to believe in the strength of the ideas of empathy, equality, justice and harmony, which she stood for in her life. Commemorating her spirit on her 100th birth anniversary (which fell on December 20, 2017), I choose to believe the same.

 

Visit www.avehiabacus.org for more information.

 

 


 

Heroes and Sheroes of Plural India: Shanta Gandhi


Before writing anything about Shanta Gandhi, I want to honestly admit something. Up until about a couple of years back, I was completely unaware of the existence of anyone by this name. As luck would have it, I enrolled into an MA course in Education and as a part of my field research therein, I came across what is known as the ‘Sangati’ curriculum. This curriculum was so much like the idea of education I always had in my mind, in fact a lot more, that I immediately became curious to know about the person(s) who had conceived of this. That was when I first heard the name Shanta Gandhi. At the same time, I became deeply aware of my own ignorance in not having heard of Shanta Gandhi earlier, who has been awarded with a Padma Shree, way back in 1984. She was someone who has left her mark in such diverse fields that it was difficult to have not known about her.

Shanta Gandhi was born on 20 December, 1917, at Nashik in a wealthy merchant family of Saurashtra.  At the age of 14, she was asked by her family elders to appear in front of a gathering for possible marriage suitor. She appeared there, chopping-off her beautiful long braid as a mark of defiance. The family relented and she was sent to England to study medicine, which she gave up in its final stages and instead joined Uday Shankar’s ballet troupe in Almora. Later she performed with Indian People’s Theatre Association’s (ITPA’s) Central Ballet Troupe to raise support for India’s freedom struggle and became one of the founding member of IPTA with others like Balraj SahniRitwik GhatakUtpal DuttKhwaja Ahmad AbbasSalil Chowdhury, Pandit Ravi Shankar, Dina Pathak and many gifted, socially oriented artists as its members. This is the Shanta Gandhi who is known for her contribution to Indian theatre. Teacher, playwright, director, her varied interests led to her holding diverse positions one of the founding members of IPTA (Indian People’s Theatre Association), Editor of a Gujarati cultural monthly Sanskar, faculty and later Chairperson of the Board of NSD, Director of Bal Bhavan, New Delhi, among others.

But there is another Shanta - the one who has initiated a path-breaking curriculum in the field of education as well. Armed with a strong belief in education as a medium of social change and a deep love for children, coupled with her creative interests, in 1952, she started working with a group of children in the village Nikora, in a tribal belt in Gujarat that had no schools. She devised an informal curriculum using art, drama, theatre, dance, and local skills as learning resources, incorporating various hands-on activities in the process. Later, an experimental school in Ahmedabad adopted this format. In 1970s, Shanta Gandhi moved to Bal Bhavan in New Delhi and worked with children, using this curriculum. Confident that her methods could successfully cater to children belonging to any stratum of society, she came back to settle in Mumbai and laid the foundation of the AVEHI-ABACUS Sangati curriculum in 1990, at the age of 73.

Chandita Mukherjee, documentary film-maker and founding member of AVEHI, describes Shantaji as ‘an institution in herself’, “In the late 80s and 90s she put together her lifetime’s work to create the Abacus curriculum, and was able to inspire a very fine group of young women to put it into practice.” Rightly so, the Sangati curriculum can be said to be a fitting culmination of an adventurous, intellectual and creative journey that was Shantaji’s life. Yet, if the seeds for this curriculum were sown in Shantaji’s mind, it was infused with life by this collective group of young women, which formed the core team of the AVEHI-ABACUS Project. The core team consisted of Deepa Balsavar (illustrator), Deepa Hari (civil servant and publisher’s editor), Navina Venkat (trained in anthropology), Ratna Pathak Shah (actor), Sandhya Gandhi Vakil (Masters in Sociology and Development Administration), Simantini Dhuru (documentary film maker) and Vasudha Ambiye (Writer). They were joined later by Nandini Purandhare (Economist) and Noella D’souza (Researcher). Shantaji, along with this group of fiercely independent-minded and passionate young women, with diverse interests and expertise, worked together for more than a decade to create, what is known today as the ‘Sangati’ curriculum. From a single sheet of paper, consisting of nine broad themes, Sangati curriculum, as it stands today, is a set of six Kits and is transacted in about 900 Mumbai municipal corporation schools, as an additional curriculum in classes V to VII. As the name suggests, the curriculum signifies togetherness and the need to live together in harmony. It is based around the principles of equality of all human beings and respect for all and has at its core a deep concern for environment. It aims at nurturing in children independent rational thought, values of empathy, sensitivity towards beliefs, cultures of others and a deep sense of responsibility towards the choices one makes in life.

I studied this curriculum in some detail as a part of my field research, and instantly realized that it was completely unlike any other curriculum I had ever come across. The curriculum that was in front of me was so awe-inspiring that I was compelled to know better the vision behind this curriculum. And that was Shanta Gandhi. Unfortunately, for me, she was no longer between us. So I thought the best way to try and know her better would be through the memories of some of the above-mentioned team members of Avehi-Abacus. These were the people who had worked intensely and closely with her for more than a decade. And so I decided to undertake this journey of reconstructing Shanta Gandhi through the memories of this group of women.

Every member of the team cherishes the memories and experiences of those years as the most precious of their lives, for the freedom to disagree that it provided them, at the same time facilitating learning from each other’s thoughts and ideas. They credit it to the ability of Shantaji to work with others as her equals that allowed this eclectic group of young women to work and gel together as a team.

The goal was to provide a formal structure to a set of ideas written down as nine themes on a single sheet of paper. It could have been anything but simple and smooth. The enormity of the task in front of them was further complicated with the rapidly changing dynamics of the world around. One of the most significant change was the rapid transformation our society was going through. When Shantaji started her work, India had just gained its freedom. Having been one to actively usher it Shantaji was both confident and optimistic that the vision they fought with will be realized in the Independent state. The era politically was marked by the principals of socialism with citizens as the priority of the State. But the team-members came from a generation - where dissatisfaction with the affairs of the State was the dominant mood. When Shantaji and the team began their worked together the country had just began going through another massive change. The start of the 90s marked the beginning of India ‘opening’ its economy. The priority of its government was not the citizens but the global market. The core-curriculum Shantaji had developed and experimented with in earlier spaces now needed to address these dynamics. There were intense debates and discussions around each topic, with everyone fiercely guarding their positions. At the same time, there were no inhibitions in terms of free and open expression of thoughts and as a result, this process of churning always led to emergence of better ideas.

Having different ideologies and strong beliefs systems, it was also not always easy for everyone to reconcile with each-others’ viewpoints, yet the broad similarity in terms of their core world-views, a common vision that inspired this curriculum and the intellectually rich environment, allowed them to stay invested in the process for all these years.

Shantaji is remembered for her child-like curiosity and a truly generous spirit. She is remembered as a visionary who always inspired the team to help build a ‘Golden Age’ in the future rather than searching for it in the past. It was Shantaji’s dynamism, immense love for life and a deep commitment towards her role in society that allowed her to plunge herself into this intense exercise of providing a structure to her thoughts at the age that she did. She had a refreshingly optimistic and positive attitude towards life, making light of any difficulties that came across her way.

Yet, she was only human, having her own sets of prejudices and biases. For example, being a staunch vegetarian, she was not very comfortable with people having non-vegetarian food. This however, did-not come in the way of food being a strong binding force among the group. Or, for example, having always occupied positions of high authority in government structures, she could not visualize the kinds of difficulties that could entail in the process of gathering or convincing teachers to do a session, or the kinds of responses that one could come across during fund-raising work. Yet she was convinced that they had to work within the system and through the regular teachers for this curriculum to have any kind of a long-lasting impact, and this is what Avehi Abacus has been doing for close to 30 years now.

How deeply she and the entire Avehi- Abacus team has been able to touch the lives of children can be gauged from an incident that occurred at a function to formally unveil the initial Kits of the curriculum. The team only thought it proper to invite some of the students with whom these kits had been first transacted, during the pilot project at a school in Mahalakshmi, which was carried out by some of the team members themselves. Envisaged as a five-year curriculum at the time, they engaged with a single class right from Classes III to VII.

For the function, the team was able to trace around fifteen of these children who had now all grown up. Among them, was a family of three kids, all of whom had been studying in the same class at the time of the pilot testing. Gulshan had come to attend the function along with his brother and sister. What he narrated to the audience that day made Shantaji proud of the work the entire team had done, and filled her with a feeling of utmost contentment. Gulshan shared that he had decided to marry a girl of his own choice. When he was getting to know her, he chose to show her wife-to-be, two albums, that he thought were enough to introduce himself to her. One was his family photo album and the second one was the complete collection of his Sangati worksheets for all those five years. He had safely kept this file for all these years as these were very precious to him. (Gulshan is not an exception. For children exposed to Sanagti, these affiliations are common. Many children having faced the brutality of demolitions in Bombay have often reported how while gathering their meager possessions, they have always made sure they take their Sangati folder with them). He further narrated that he and his brother chose not to complete their college education for want of money but made sure that their sister completed the same, because they thought getting educated was more important for her. He credited this thought process to the belief system inculcated by those five years of engaging with the Sangati curriculum.

Shortly after the formal unveiling of the first two Kits of Sangati, Shantaji passed away on 6 May, 2002, albeit with a contentment of a life well lived. Yet, ironically, in the very same year, in the state where her family’s roots lay, a volley of changes was set in motion that are an anti-thesis of the dreams of young Shanta and others who participated in the freedom struggle. With a combination of a Marxist grounding (seeing change as a cycle of dialectics) and an eternally optimistic spirit, she would have seen this only as a passing phase. She would have chosen to believe in the strength of the ideas of empathy, equality, justice and harmony, which she stood for in her life. Commemorating her spirit on her 100th birth anniversary, I choose to believe the same.

 

(Written with inputs from Deepa Balsavar, Deepa Hari, Navina Venkat, Ratna Pathak Shah and Simanitini Dhuru).

Visit www.avehiabacus.org for more information.

 


 

Can the nation prosper only with hype and without sustained ground work?


Hype is at best the exaggerated version of reality. It, thus, does-not have an independent existence but is dependent on an underlying reality for its existence. If reality is pulled away from under the feet of hype, it is sure to collapse sooner rather than later. So the survival of hype is completely dependent on the sustenance of reality, that reality which has to be nurtured continuously through perseverance and hard work. This, in other words, simply means that hype or not, it is the real ground situation that matters, anytime and every time.

There are numerous events in history that have again and again reminded us of this fact. The world of finance is defined by a sine curve – booms and busts and booms and busts again. Hype builds up a boom, every time to collide with the stumbling block of reality, displacing it from its position of hubris. The sub-prime crisis has been the latest example of reality biting hype.

The world of politics is defined by hype. It is at its peak near the election time, when each and every political party indulges in rhetoric. However, the real progress of the nation is not measured by the number of promises made in election speeches, but by the amount of efforts put on the ground in meeting those promises. ‘Make in India’ cannot be realized by just coining and pronouncing out this slogan. Immense planning and implementation efforts need to be put in, at the ground level, to actually turn the dream into reality.

The world of education, which, according to me, is the backbone of any nation, and a prime measure of its progress, has been long suffering from this syndrome of ‘all hype but no reality’. Education has been extolled by one and all as the foremost tool for emancipation of masses and for the development of our nation and society. However, it is completely neglected in every budget document, failing to attract even the minimum expenditure of 6% of GDP, which is touted as the bare minimum that needs to be provided to this sector to sustain itself and grow meaningfully. The Right to Education Act was passed, in a much diluted form, after close to 60 years of independence. Though, the enrolment in schools is close to 100% now, the quality of education imparted, indicated by the learning outcomes, has a completely different story to tell. According to ASER 2016, the 11th edition of the report that collected data from 589 rural districts of India, the proportion of all children in Class V who can read a Class II level textbook is 47.8%. Nothing more need be said about the quality of education imparted in schools, unable to ensure even the development of basic minimum reading and writing skills in children.

“Confidence is silent. Insecurities are loud.” - Source unknown.

The only way possible for our nation to prosper is to sustain the confident and silent ground work and resist from indulging in loud hyperbole, only to expose our insecurities to the world.

How Nothing Really Maters


After Tuesday’s deluge and many people staying indoors on Wednesday, due to state government advisories advising to do so, most of the people in Mumbai were back to work today. I too had to stay overnight in my office and reached back home on Wednesday morning. After staying at home yesterday, I came back to work today by the local harbor line train. Rains had stopped late night on Tuesday and on Wednesday, there was hardly any rain, most places in Mumbai experiencing a sunlit day. Still, on Thursday morning, as I reached my local railway station, there were unexpectedly huge crowds waiting on the station. I soon found out that two previous trains on harbor line had been cancelled and the train expected to start from the station in the reverse direction at 7.50 AM had not arrived even by 8.00 AM. It eventually did arrive and started back at around 8.10 AM, with twice or three times the regular number of passengers, because the previous trains had been cancelled and this train was itself running late. Throughout the 1 hour 10 minutes journey, as I was observing the mad rush of people, jostling for bare minimum space to at least stand on one foot, some questions kept on nagging me.

  1. Why is it that almost 30-36 hours of no rains and hence, availability of ample recovery time, the trains services had still not normalized
  2. Why is it that there was a complete absence of timely warnings about the impending heavy rains prior to Tuesday, so that people could have been warned well in advance, and could have stayed at home?
  3. Why is it that all the advisories started pouring in only post noon on Tuesday, when the maximum damage had already been done, and the trains had already stopped functioning? How could the people stranded at workplaces be expected to reach back in such a scenario and of what use were these advisories then?
  4. Why is it that there were predictions of continuous heavy rains for 24-48 hours after Tuesday, and then there was actually no or little rain recorded? Who is accountable for this absolutely off the mark forecast?
  5. Why is it that the authorities are as helpless in handling the rainfalls in Mumbai, as they were in 2005? Why is it that the financial capital of the nation came to a standstill with only one-third the amount of rainfall that had fallen in 2005, and that too 12 years later? Who is accountable for these lost 12 years of no preparation to handle such a situation?
  6. Why is it that the people of Mumbai had only each-other for their help and support, somehow trying to grapple with the crisis situation? Who is accountable for the non-existent disaster management system in a city which experiences 4-month long monsoons every year?

Many, I am sure would be struggling with innumerable questions like the above. These will be discussed in small groups among people for a couple of days, and then all will be forgotten, till the time another adverse situation knocks on the door. People will continue with their lives, putting up with whatever is thrown their way, occupied in the struggles of their day-to day existence. The authorities will be blamed for a day or two, and then narratives will slowly start shifting. We will slowly be told how well the situation was actually handled and if not for the same, how much worse it could have been. The same authorities who were being blamed and trolled will then be rewarded for their excellent work. The narratives will gradually be shifted, and we will not blink an eye, because we will be too busy in managing the affairs of our personal lives.

The process of shifting the narratives has already begun in case of the Panchkula riots. The very Chief Minister who was under the dock till yesterday, is slowly being tried to be portrayed as a hero, because had he not handled the situation so efficiently, the death toll could have been ten times what it was now.

Each one of us needs to seriously introspect today and ask ourselves, which direction are we all headed in? What is the kind of world that we want to create for ourselves? What is the kind of life that we want to provide to our future generations? Have we forgotten the meaning of the term ‘dignified life’? Are we ready to put up with anything and everything? If yes, then for how long do we expect such a kind of world to sustain itself? Or are we not bothered about this at all? Because in all probability, it might just sustain for the duration of our lifetimes. Is that what everything has been reduced to? Is that how dangerously selfish and apathetic the human race has become that it is incapable of thinking and feeling beyond oneself? If yes, then nothing really matters anymore.

เคชเคฐ्เคฏाเคตเคฐเคฃ เคธंเคฐเค•्เคทเคฃ เคเคตं เคฎाเคจเคต เค…เคธ्เคคिเคค्เคต


เคชृเคฅ्เคตी เค‡เคธ เคฌ्เคฐเคน्เคฎांเคก เค•े เคจौ เค—्เคฐเคนों เคฎें เคธे เคเค• เคนै। เคชृเคฅ्เคตी เคนी เค•ेเคตเคฒ เคเค• เคเคธा เค—ृเคน เคญी เคนै เคœिเคธ เคชเคฐ เคœीเคตเคจ เค•ी เคธंเคญाเคตเคจा เคญी เคนै। เค‡เคธเค•ा เค•ाเคฐเคฃ เคฏเคน เคนै เค•ि เคชृเคฅ्เคตी เคชเคฐ เคœीเคตเคจ เค•ि เคธंเคญाเคตเคจा เค•ो เคœเคจ्เคฎ เคฆेเคจे เคตाเคฒा เคเค• เคเคธा เคคเคค्เคค्เคต เค…เคจुเค•ूเคฒ เคฎाเคค्เคฐा เคฎें เคฎौเคœूเคฆ เคนै เคœो เคฌाเค•ी เค—्เคฐเคนों เคชเคฐ เคจเคนीं เคนै। เคตเคน เคคเคค्เคค्เคต เคนै เคชเคฐ्เคฏाเคตเคฐเคฃ। เค…เคคः เคฏเคน เคธ्เคตเคฏं เคนी เคธिเคง्เคง เคนो เคœाเคคा เคนै เค•ि เคฎाเคจเคต เคœीเคตเคจ เค•े เค…เคธ्เคคिเคค्เคต เค…เคฅเคตा เคชृเคฅ्เคตी เคชเคฐ เคœเคจ्เคฎ เคฒेเคจे เคตाเคฒे เค•िเคธी เคญी เคช्เคฐाเคฃी เค•े เคœीเคตเคจ เค•े เค…เคธ्เคคिเคค्เคต เค•ा เค†เคงाเคฐ เคชเคฐ्เคฏाเคตเคฐเคฃ เคนी เคนै।

เคฎเคนाเคค्เคฎा เค—ांเคงी เคจे เค•เคนा เคฅा – ‘Earth provides enough to satisfy every man’s need but not every man’s greed.’ เค…เคฐ्เคฅाเคค เคชृเคฅ्เคตी เค•े เคธाเคงเคจ เคนเคฐ เคเค• เคฎाเคจเคต เค•ी เคœเคฐूเคฐเคคों เค•े เคฒिเค เคคो เคชเคฐ्เคฏाเคช्เคค เคนैं เค•िเคจ्เคคु เคนเคฐ เคเค• เคฎाเคจเคต เค•े เคฒाเคฒเคš เค•े เคฒिเค เคจเคนीं। เคฏเคน เค•เคฅเคจ เคนเคฎ เคธเคฌ เคจे เค…เคจेเค•ों เคฌाเคฐ เคธुเคจा เคคो เคนोเค—ा เคชเคฐ เค•เคฆाเคšिเคค เค‡เคธ เคชเคฐ เค—ंเคญीเคฐเคคा เคธे เคตिเคšाเคฐ เคนเคฎเคฎें เคธे เค•ुเค› เคนी เคจे เค•िเคฏा เคนोเค—ा। เค‡เคธी เค•เคฅเคจ เค•ी เคฎเคนเคค्เคคा เค•ो เคฎैं เคเค• เค•เคนाเคจी เคฆ्เคตाเคฐा เค‰เคœाเค—เคฐ เค•เคฐเคจा เคšाเคนूंเค—ी। เคฏเคน เค•เคนाเคจी เคฎुंเคฌเคˆ เคฎें เคธ्เคฅाเคชिเคค เคเค• เคธंเคธ्เคฅा – เค†เคตेเคนी เค†เคฌेเค•เคธ เคช्เคฐोเคœेเค•्เคŸ เคฆ्เคตाเคฐा เคช्เคฐเค•ाเคถिเคค เคเค• เค…เคจुเคชूเคฐเค• เคชाเค ्เคฏเค•्เคฐเคฎ – เคธंเค—เคคि เคฎें เคช्เคฐเค•ाเคถिเคค เคนुเคˆ เคนै। เคธंเค—เคคि เคชाเค ्เคฏเค•्เคฐเคฎ เคฎुंเคฌเคˆ เค•े เคธเคญी เคฎ्เคฏूเคจिเคธिเคชเคฒ เคชाเค เคถाเคฒाเค“ं เคฎें เค•เค•्เคทा เคชाँเคš เคธे เคธाเคค เคคเค• เค•े เคตिเคฆ्เคฏाเคฐ्เคฅिเคฏों เค•ो เคชเฅाเคฏा เคœाเคคा เคนै। เคฏเคน เค•เคนाเคจी เค•เค•्เคทा เคธाเคค เคฎें เคชเฅाเคฏे เคœाเคจे เคตाเคฒे เคชाเค ्เคฏเค•्เคฐเคฎ เคฌเคฆเคฒाเคต เค•ो เคธเคฎเคเคจा เค•ा เคนिเคธ्เคธा เคนै।

เค•เคนाเคจी เค•ुเค› เค‡เคธ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เคธे เคนै:

“เคเค• เคชเคฐी เค•ुเค› เคฌเคš्เคšों เค•े เคธाเคฎเคจे เค†เคคी เคนै เค”เคฐ เค‰เคจ्เคนें เคฌोเคฒเคคी เคนै เค•ि เคตे เค‰เคจ เคธเคญी เคตเคธ्เคคुเค“ं เค•ी เคเค• เคธूเคšी เคฌเคจाเคँ เคœो เคตो เคšाเคนเคคे เคนैं เค•ि เค‰เคจเค•े เคชाเคธ เคนों। เคชเคฐी เคตो เคธเคญी เคตเคธ्เคคुเคँ เค‰เคจ เคธเคฌ เค•ो เคฆेเคจे เค•ा เคตเคšเคจ เคฆेเคคी เคนै। เคตเคน เค•ेเคตเคฒ เคเค• เคนी เคถเคฐ्เคค เคฐเค–เคคी เคนै เค•ि เคœो เคšीเฅ›ें เคฌเคš्เคšे เค…เคชเคจी เคธूเคšी เคฎें เคฒिเค–ेंเค—े เคตเคน เคธเคญी เคšीเฅ›ें เคฆुเคจिเคฏा เค•े เคธเคญी เคฌเคš्เคšों เค•ो เค‰เคชเคฒเคฌ्เคง เค•เคฐเคตाเคˆ เคœाเคंเค—ी। เคตเคน เคฌเคš्เคšों เค•ो เค‡เคธ เคฌाเคค เค•ो เคง्เคฏाเคจ เคฎें เคฐเค–เคคे เคนुเค เคนी เค…เคชเคจी-เค…เคชเคจी เคธूเคšी เคฌเคจाเคจे เค•ो เค•เคนเคคी เคนै।

เคธเคฌ เคฌเคš्เคšे เคชเคฐी เค•ी เคฌाเคค เคธुเคจเค•เคฐ เค–ुเคถी เคธे เคूเคฎ เค‰เค เคคे เคนैं। เค‰เคจเค•ो เคชเคฐी เค•ी เคšेเคคाเคตเคจी เค…เคฅเคตा เคถเคฐ्เคค เค•े เคตिเคทเคฏ เคฎें เค•ुเค› เคง्เคฏाเคจ เคจเคนीं เคฐเคนเคคा। เคตे เค…เคชเคจी-เค…เคชเคจी เคธूเคšी เคฌเคจाเคจे เคฎें เคฒเค— เคœाเคคे เคนैं। เคœเคฌ เคธเคฌ เคฌเคš्เคšे เค…เคชเคจी-เค…เคชเคจी เคธूเคšी เคฌเคจा เค•เคฐ เคชเคฐी เค•ो เคฆे เคฆेเคคे เคนैं เคคो เคชเคฐी เค‰เคจ เคธเคฌเค•ो เคฎिเคฒाเค•เคฐ เคเค• เคฌเฅœी-เคธी เคธूเคšी เค•ा เคจिเคฐ्เคฎाเคฃ เค•เคฐเคคी เคนै। เคตเคน เคธूเคšी เค•िเคคเคจी เคฌเฅœी เคนोเคคी เคนै เค‡เคธเค•ा เคคो เคต्เคฏाเค–्เคฏाเคจ เค•เคฐเคจा เคญी เคธंเคญเคต เคจเคนीं เคนै, เคคเคฅाเคชि เค‰เคธ เคธूเคšी เคฎें เค•िเคจ-เค•िเคจ เคตเคธ्เคคुเค“ं เค•ा เค‰เคฒ्เคฒेเค– เคนोเคคा เคนै, เค‡เคธเค•ा เค…เคจुเคฎाเคจ เคซिเคฐ เคญी เคฒเค—ाเคฏा เคœा เคธเค•เคคा เคนै। เคธเคญी เคฌเคš्เคšे เค‰เคธเคฎें เคขेเคฐों เคšीเฅ›ें เคฒिเค–เคคे เคนैं เคœैเคธे เค•ि เค‰เคจเค•े เคฒिเค เคฌเฅœे-เคฌเฅœे เคฎเคนเคฒ เคœैเคธे เคฎเค•ाเคจ, เค‰เคจเคฎें เคฆुเคจिเคฏा เค•ी เคธเคญी เคธुเคตिเคงाเคं เคœैเคธे เคซ्เคฐिเคœ, เคŸीเคตी, เคเคธी เค‡เคค्เคฏाเคฆि, เคจเคตीเคจเคคเคฎ เค•เคฎ्เคช्เคฏुเคŸเคฐ เคœिเคจเคฎें เคธเคญी เคจเคฏी เคธे เคจเคฏी เค—ेเคฎ्เคธ เคนों เค”เคฐ เคฆुเคจिเคฏा เคญเคฐ เค•ा เคœ्เคžाเคจ เคธीเคฎिเคค เคนो เคคाเค•ि เค‰เคจ्เคนें เค•เคญी เคชเคข्เคจ เคจ เคชเคขे, เคฌเฅœी เคฌเฅœी เค—ाเฅœिเคฏाँ, เคฎोเคฌाเค‡เคฒ เคซोเคจ, เคฆुเคจिเคฏा เคญเคฐ เค•ा เคธ्เคตाเคฆिเคท्เคŸ เค–ाเคจा, เคฌेเคนเคคเคฐीเคจ เค•เคชเฅœे, เคขेเคฐों เค•िเคคाเคฌें, เคนเคฐ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค•ी เคตिเคกिเคฏो เค—ेเคฎ्เคธ เคคเคฅा เค…เคจ्เคฏ เค–िเคฒौเคจे, เค”เคฐ เคœाเคจे เค•्เคฏा เค•्เคฏा।

เค‡เคธ เคฒंเคฌी เคธी เคธूเคšी เค•ो เคฆेเค–เค•เคฐ เคชเคฐी เคšिंเคคिเคค เคนो เคœाเคคी เคนै। เค•ुเค› เคฆेเคฐ เคธोเคšเคจे เค•े เคชเคถ्เคšाเคค เคตो เคฌเคš्เคšों เค•ो เคฌोเคฒเคคी เคนै เค•ि เคตเคน เค‰เคจเค•ी เคฎเคจเคšाเคนी เคตเคธ्เคคुเคँ เค‰เคจ्เคนे เคจเคนीं เคฆे เคธเค•เคคी। เคฏเคน เคธुเคจเค•เคฐ เคฌเคš्เคšे เค•्เคฐोเคงिเคค เคนो เคœाเคคे เคนैं เค”เคฐ เคšिเคฒ्เคฒाเคจे เคฒเค—เคคे เคนैं। เคตे เคชเคฐी เคธे เค•เคนเคคे เคนैं เค•ि เค‰เคธเคจे เค‰เคจ्เคนें เคตे เคตเคธ्เคคुเคँ เคฆेเคจे เค•ा เคตเคšเคจ เคฆिเคฏा เคฅा เค”เคฐ เคตเคน เค…เคฌ เค‰เคธ เคตเคšเคจ เค•ो เคคोเฅœ เคจเคนीं เคธเค•เคคी।

เคคเคฌ เคชเคฐी เค‰เคจ्เคนें เคฏाเคฆ เคฆिเคฒाเคคी เคนै เค•ि เค‰เคธเคจे เคตเคšเคจ เคฆेเคจे เค•े เคธाเคฅ-เคธाเคฅ เคเค• เคถเคฐ्เคค เคญी เคฐเค–ी เคฅी, เคœिเคธเค•े เคตिเคทเคฏ เคฎें เคถाเคฏเคฆ เคธเคญी เคฌเคš्เคšे เคญूเคฒ เค—เค เคฅे। เคตเคน เค•เคนเคคी เคนै เค•ि เคฏे เคธเคญी เคตเคธ्เคคुเคँ เคตो เคฆुเคจिเคฏा เค•े เคธเคญी เคฌเคš्เคšों เค•ो เค‰เคชเคฒเคฌ्เคง เคจเคนीं เค•เคฐเคตा เคธเค•เคคी เคนै เค•्เคฏूंเค•ी เค‡เคจ เคตเคธ्เคคुเค“ं เค•ो เคœเคจ्เคฎ เคฆेเคจे เคตाเคฒे เคธाเคงเคจ เคธीเคฎिเคค เคนैं, เค”เคฐ เค‡เคธी เค•ाเคฐเคฃ เคธे เคตเคน เคฏे เคตเคธ्เคคुเคँ เค‰เคจ्เคนें เคญी เคจเคนीं เคฆे เคธเค•เคคी।  เคชเคฐ เคฏเคฆि เคฌเคš्เคšे เคšाเคนें เคคो เค•ुเค› เคšुเคจिเคจ्เคฆा เคฌเคš्เคšों เค•ो เคตเคน เฅ›เคฐूเคฐ เคฏे เคธเคญी เคตเคธ्เคคुเคँ เคฆे เคธเค•เคคी เคนै। เคฏเคน เคธुเคจเค•เคฐ เคฌเคš्เคšे เคเค•เคฆเคฎ เค‡ंเค•ाเคฐ เค•เคฐ เคฆेเคคे เคนैं เค”เคฐ เคเค• เคจเคฏी เคธूเคšी เคฌเคจाเคจे เคฎें เคฒเค— เคœाเคคे เคนैं, เคœो เคตो เค‡เคธ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เคฌเคจाเคคे เคนैं เค•ि เคธเคฌเค•ी เคœเคฐूเคฐเคคें เคญी เคชूเคฐी เคนो เคœाเคँ เค”เคฐ เคชเคฐी เค•े เคฒिเค เคฏเคน เคตเคธ्เคคुเคँ เคธเคฌเค•ो เค‰เคชเคฒเคฌ्เคง เค•เคฐเคตाเคจा เคญी เคธाเคง्เคฏ เคนो เคธเค•े।“

เคฏเคฆि เคนเคฎ เคฅोเฅœी เคธी เคญी เค—เคนเคจเคคा เคธे เคตिเคšाเคฐ เค•เคฐेंเค—े เคคो เค‡เคธ เค›ोเคŸी-เคธी เค•เคนाเคจी เคธे เคนเคฎें เคฌเคนुเคค เคฌเฅœी เคธीเค– เคฎिเคฒ เคธเค•เคคी เคนै। เคฏूं เคคो เคฌเฅœे เคนोเคคे เคนोเคคे เคถाเคฏเคฆ เคนเคฎाเคฐी เคธोเคš เค‡เคจ เคฌเคš्เคšों เคธे เคฌिเคฒเค— เคนो เคœाเคคी เคนी। เคตो เค‡เคธ เคคเคฐเคน เค•ि เคฌเฅœे เคนोเคคे เคนोเคคे เคถाเคฏเคฆ เคนเคฎें เค‡เคธ เคฌाเคฆ เคธे เคซเคฐเค• เคจเคนीं เคชเฅœเคคा เค•ि เค•िเคธी เคฆूเคธเคฐे เค•ो เค•ुเค› เคฎिเคฒ เคฐเคนा เคนै เค•ि เคจเคนीं। เคนเคฎें เค•ेเคตเคฒ เค‡เคธी เคฌाเคค เคธे เคธเคฐोเค•ाเคฐ เคฐเคน เคœाเคคा เคนै เค•ि เคนเคฎें เค•्เคฏा, เค•िเคคเคจा, เค”เคฐ เค•िเคคเคจी เคœเคฒ्เคฆी เคฎिเคฒ เคธเค•เคคा เคนै। เคฏเคฆि เคนเคฎें เคฌเคš्เคšों เค•ी เคคเคฐเคน เคฏเคน เคฌोเคฒा เคœाเคฏे เค•ि เค•ुเค› เคนी เคฒोเค—ों เค•ो เคฏे เคธाเคฐी เคตเคธ्เคคुเคँ เค‰เคชเคฒเคฌ्เคง เคนो เคชाเคँเค—ी เคคो เคนเคฎ เคถाเคฏเคฆ เค‡เคจ เคฌเคš्เคšों เค•ी เคคเคฐเคน เคช्เคฐเคคिเค•ृเคฏा เคจ เคฆें। เค‡เคธเค•े เคตिเคชเคฐीเคค เคนเคฎाเคฐे เคฌीเคš เค—ुเคŸ เคฌเคจเคจा เคถुเคฐू เคนो เคœाเคँเค—े เคœिเคธเคฎें เคœो เค…เคงिเค• เคถเค•्เคคिเคถाเคฒी เคนोंเค—े เคตो เค–ुเคฆ เค•ो เค‰เคธ เคธ्เคฅिเคคि เคฎें เคธ्เคฅाเคชिเคค เค•เคฐ เคฒेंเค—े เคœिเคธเคฎे เคธเคฌเค•ुเค› เค‰เคจ्เคนे เคนी เคฎिเคฒे เค”เคฐ เคœो เค•เคฎ เคถเค•्เคคिเคถाเคฒी เคนोंเค—े เคตो เคœीเคตเคจ เค•ी เคฎाเคฎूเคฒी เคธे เคฎाเคฎूเคฒी เคœเคฐूเคฐเคคों เคธे เคญी เคฎเคนเคฐूเคฎ เคนी เคฐเคน เคœाเคँเค—े। เคนเคฎाเคฐे เคธเคฎाเคœ เคฎें เคถाเคฏเคฆ เค…เคฎीเคฐ เค”เคฐ เค—เคฐीเคฌ เค—ुเคŸों เค•ी เคธंเคฐเคšเคจा เคญी เคนเคฎाเคฐी เค‡เคธी เคตिเคšाเคฐเคงाเคฐा เค•े เคšเคฒเคคे เคนी เคนुเคˆ เคนै।

เค†เคœเค•เคฒ เค•े เคชूंเคœीเคตाเคฆी เคตिเคšाเคฐเคงाเคฐा เคชเคฐ เค•ेเคจ्เคฆ्เคฐिเคค เคธเคฎाเคœ เคฎें เคนเคฎเคจे เค…เคจेเค•ों เคฌाเคฐ เคฏเคน เคธुเคจा เคนोเค—ा เค•ि เค†เคฎ เค‡ंเคธाเคจ เคคเค• เคตिเค•ाเคธ เค•े เคฒाเคญों เค•ो เคชเคนुंเคšाเคจे เค•े เคฒिเค เค•ेเคตเคฒ เค‡เคคเคจा เคนी เค†เคตเคถ्เคฏเค• เคนै เค•ि เคนเคฎ เคตृเคฆ्เคงเคงि เคฆเคฐ เค•ो เค…เคงिเค• เคธे เค…เคงिเค• เคฌเฅाเคँ เคคाเค•ि เค‡เคธเค•ा เค…เคงिเค• เคธे เค…เคงिเค• เคฒाเคญ เค†เคฎ เค‡ंเคธाเคจ เคคเค• เคชเคนुँเคš เคธเค•े। เค‡เคธ เคตिเคšाเคฐเคงाเคฐा เคชเคฐ เคšเคฒเคคे-เคšเคฒเคคे เคนเคฎ เค•เคนीं เคจ เค•เคนीं เคฏเคน เคญूเคฒ เค—เค เคนैं เค•ि เคตृเคฆ्เคงเคงि เคฆเคฐ เค•ो เคฌเฅाเคจे เค•े เคฒिเค เค”เคฐ เคตिเค•ाเคธ เค•े เคฎाเคฐ्เค— เคชเคฐ เคšเคฒเคจे เค•े เคฒिเค เคœिเคจ เคธाเคงเคจों เค•ा เค‰เคชเคฏोเค— เคนोเค—ा เคตे เคธเคญी เคธाเคงเคจ เค‡เคธ เคชृเคฅ्เคตी เคคเคฅा เค‰เคธเค•े เคชเคฐ्เคฏाเคตเคฐเคฃ เคธे เคนी เค‰เคชเคฒเคฌ्เคง เคนोंเค—े, เค”เคฐ เคฏे เคธเคญी เคธाเคงเคจ เค…เคธीเคฎिเคค เคฐूเคช เคธे เค‰เคชเคฒเคฌ्เคง เคจเคนीं เคนो เคธเค•เคคे। เคฏे เคธเคญी เคธाเคงเคจ เคเค• เคธीเคฎिเคค เคฐूเคช เคธे เคนी เค‰เคชเคฒเคฌ्เคง เคนैं เค”เคฐ เค‡เคธी เค•ाเคฐเคฃเคตเคถ เค‡เคจเค•ा เค‰เคชเคฏोเค— เค•เคฐเคคे เคธเคฎเคฏ เคนเคฎें เค‡เคธ เคฌाเคค เค•ा เค…เคงिเค•เคคเคฎ เคง्เคฏाเคจ เคฐเค–เคจे เค•ी เค†เคตเคถ्เคฏเค•เคคा เคนै।

เคช्เคฐाเค•ृเคคिเค• เคธंเคธाเคงเคจों เค•े เคช्เคฐเค•ाเคฐों เค•े เคตिเคทเคฏ เคฎें เคšเคฐ्เคšा เค•เคฐเคคे เคธเคฎเคฏ เคนเคฎ เค‡เคจ्เคนें เคธाเคฎाเคจ्เคฏเคคः เคฆो เคตเคฐ्เค—ों เคฎें เคฌांเคŸเคคे เคนैं – เคจเคตीเค•เคฐเคฃीเคฏ เคธंเคธाเคงเคจ เค”เคฐ เค—ैเคฐ-เคจเคตीเค•เคฐเคฃीเคฏ เคธंเคธाเคงเคจ। เคฏเคน เคตเคฐ्เค—ीเค•เคฐเคฃ เค•เคฐเคคे เคธเคฎเคฏ เคญी เค•เคฆाเคšिเคค เคนเคฎें เค‡เคธ เคฌाเคค เค•ा เค‡เคคเคจा เคง्เคฏाเคจ เคจเคนीं เคฐเคนเคคा เค•ि เคจเคตीเค•เคฐเคฃीเคฏ เคธंเคธाเคงเคจ เคญी เค…เคธीเคฎिเคค เคจเคนीं เคนै। เค‰เคฆाเคนเคฐเคฃ เค•े เคคौเคฐ เคชे – เคœเคฒ। เคœเคฌเค•ि เค•เคฐीเคฌ 70% เคชृเคฅ्เคตी เคชाเคจी เคธे เคขเค•ी เคนुเคˆ เคนै, เค•िเคจ्เคคु เค‡เคธเคฎें เคธे เค•ेเคตเคฒ 2.5% เคชाเคจी เคนी เคคाเฅ›ा เคชाเคจी เคนै। เคฌाเค•ी เคธเคฌ เคชाเคจी เค–ाเคฐे เคชाเคจी เค•े เคฐूเคช เคฎें เคธเคฎुเคฆ्เคฐ เคฎें เคฎौเคœूเคฆ เคนै। เค‡เคธ 2.5% เคคाเฅ›े เคชाเคจी เคฎें เคธे เคญी เค•ेเคตเคฒ 1% เคชाเคจी เคนी เค†เคธाเคจी เคธे เคนเคฎाเคฐी เคœเคฐूเคฐเคคों เค•े เคฒिเค เค‰เคชเคฒเคฌ्เคง เคนै। เค–ाเคฐे เคชाเคจी เค•ो เคชीเคจे เค•े เคฏोเค—्เคฏ เคฌเคจाเคฏा เคœा เคธเค•เคคा เคนै เค•िเคจ्เคคु เคฏเคน เคเค• เคฌเคนुเคค เคนी เค…เคช्เคฐเคญाเคตी เคช्เคฐเค•्เคฐिเคฏा เคนै, เคตिเคถ्เคต เค•ी เคญाเคฐी เคœเคจเคธंเค–्เคฏा เค•ो เคง्เคฏाเคจ เคฎें เคฐเค–เคคे เคนुเค। เคฏเคฆि เคนเคฎ เคฏे เคญी เคฎाเคจ เคฒें เค•ि เคญเคตिเคท्เคฏ เคฎें, เคคเค•เคจीเค•ी เคตिเค•ाเคธ เค•े เค•ाเคฐเคฃ เคฏเคน เคช्เคฐเค•्เคฐिเคฏा เคช्เคฐเคญाเคตी เคนो เคœाเคเค—ी เคซिเคฐ เคญी, เคœिเคธ เคธ्เคคเคฐ เคชเคฐ เคนเคฎ เคชाเคจी เค•ो เคช्เคฐเคฆूเคทिเคค เค•เคฐ เคฐเคนें เคนैं, เค‰เคธ เคธ्เคคเคฐ เคชเคฐ เคฏเคน เคธंเคญाเคตเคจा เคฌเคนुเคค เคนी เคฆूเคฐเค—ाเคฎी เคช्เคฐเคคीเคค เคนो เคฐเคนी เคนै। เค‡เคธเค•े เค…เคคिเคฐिเค•्เคค, เคญूเคœเคฒ เค•े เคธ्เคคเคฐ เคฎें เคจिเคฐंเคคเคฐ เค—िเคฐाเคตเคŸ, เคชेเคฏ เคœเคฒ เค•ी เคช्เคฐाเคช्เคคि เคฎें เคถीเค˜्เคฐเคคा เคธे เคฌเฅเคคी เคนुเคˆ เคธเคฎเคธ्เคฏाเคं, เคคाเฅ›ा เคชाเคจी เค•े เคธाเคงเคจों เค•ा เคธीเคฎिเคค เคนोเคจा, เค”เคฐ เคœो เคธाเคงเคจ เค‰เคชเคฒเคฌ्เคง เคนैं เค‰เคจเค•ी เค‰เคชเคฒเคฌ्เคงि เคเคตं เคตिเคคเคฐเคฃ เคฎें เค…เคธเคฎाเคจเคคा เค‡เคค्เคฏाเคฆि, เคฏे เคธเคญी เคเคธी เคธเคฎเคธ्เคฏाเคं เคนैं เคœो เคตिเคถ्เคต เคญเคฐ เค•ो เคœเคŸिเคฒเคคा เคธे เค˜ेเคฐे เคนुเค เคนैं।

เคชाเคจी เคธे เคจिเค•เคฒเค•เคฐ เคฅोเฅœा เคธा เคชेเฅœों เค•ी เค“เคฐ เค…เค—्เคฐเคธเคฐ เคนोเคคे เคนैं। เคตिเคถ्เคต เคฌैंเค• เคธे เคช्เคฐाเคช्เคค เคœाเคจเค•ाเคฐी เค•े เค…เคจुเคธाเคฐ 2015 เคฎें เคตिเคถ्เคต เค•ा 30.82% เค•्เคทेเคค्เคฐเคซเคฒ เคœंเค—เคฒों เคธे เคขเค•ा เคฅा। 1990 เคฎें เคฏे เค•्เคทेเคค्เคฐเคซเคฒ 31.80% เคฅा। เคญाเคฐเคค เคฎें เคฏे เคซीเคธเคฆ 2015 เคฎें 23.8% เค”เคฐ 1990 เคฎें 21.5% เคฅीं। เคฏเคฆ्เคฏเคชि เคญाเคฐเคค เคฎें เคฏเคน เค•्เคทेเคค्เคฐเคซเคฒ 1990 เค•ी เค…เคชेเค•्เคทा เคฌเฅा เคนै, เค•िเคจ्เคคु เคตिเคถ्เคต เคฎें เค‡เคธเค•ी เคช्เคฐเคคिเคถเคค เค•เคฎ เคนुเคˆ เคนै। เค‡เคธเค•े เค…เคคिเคฐिเค•्เคค เคœो เค•्เคทेเคค्เคฐเคซเคฒ เคœंเค—เคฒों เคธे เคขเค•ा เคนै, เค‰เคธเค•ी เค—ुเคฃเคตเคค्เคคा เค•े เคตिเคทเคฏ เคฎें เคญी เค ीเค• เคธे เค•เคน เคชाเคจा เค•เค िเคจ เคนै। เคตเคฐ्เคฒ्เคก เคฐेเคธोเคฐเคธेเคธ เค‡ंเคธ्เคŸीเคŸ्เคฏूเคŸ เค•े เค…เคจुเคธाเคฐ เคตिเคถ्เคต เค•े 80% เคช्เคฐाเค•ृเคคिเค• เคœंเค—เคฒ เคจเคท्เคŸ เคนो เคšुเค•े เคนैं। เค–ाเคฆ्เคฏ เค”เคฐ เค•ृเคทि เคธंเค—เค เคจ เคธे เคช्เคฐाเคช्เคค เคœाเคจเค•ाเคฐी เค•े เค…เคจुเคธाเคฐ 7.3 เคฎिเคฒ्เคฏเคจ เคนैเค•เคŸैเคฐ เค•े เคฌเคฐाเคฌเคฐ เคœंเค—เคฒ, เคœो เค•ि เคชเคจाเคฎा เคฆेเคถ เค•े เคชूเคฐे เค•्เคทेเคค्เคฐเคซเคฒ เค•े เคฌเคฐाเคฌเคฐ เคนै, เคช्เคฐเคคि เคตเคฐ्เคท เคจเคท्เคŸ เคนो เคฐเคนे เคนैं। เคนाเคฒांเค•ि เคตिเคถ्เคต เคญเคฐ เคฎें เคตृเค•्เคทाเคฐोเคชเคฃ เค•े เคช्เคฐเคฏाเคธों เคฎें เคญी เคตृเคฆ्เคงि เคนुเคˆ เคนै, เคซिเคฐ เคญी, เคฏे เคจเคตीเคจ เคธ्เคฅाเคชिเคค เคœंเค—เคฒ เคช्เคฐाเค•ृเคคिเค• เคœंเค—เคฒों เค•ी เคœเค—เคน เคฒेเคจे เคฎें เค…เคธเคฎเคฐ्เคฅ เคนैं। เค•เคฒ्เคชเคจा เค•ीเคœिเคฏे เค•ि เคเค• เคฌเฅे เคชूเคฐे เคชेเฅœ เค•ो เค•ाเคŸเค•เคฐ เค‰เคธเค•ी เคœเค—เคน เคเค• เคชौเคงे เค•ो เคฒเค—ा เคฆिเคฏा เคœाเคฏे, เค”เคฐ เคเคธा เคนी เคตिเคถ्เคต เค•े เคธเคญी เคชेเฅœों เค•े เคธाเคฅ เค•िเคฏा เคœाเคฏे। เค‡เคจ เคจเคตीเคจ เคชौเคงों เค•ो เคตृเค•्เคท เคฌเคจเคจे เคฎें เค”เคฐ เคตृเค•्เคทों เค•ी เคคเคฐเคน เคฒाเคญ เคชเคนुंเคšाเคจे เคฎें เค•िเคคเคจा เคธเคฎเคฏ เคฒเค—ेเค—ा? เค‡เคธ เคช्เคฐเคถ्เคจ เค•ा เค‰เคค्เคคเคฐ เคฆेเคจे เค•ी เค†เคตเคถ्เคฏเค•เคคा เคถाเคฏเคฆ เคจเคนीं เคนै, เคฏเคน เคธเคฌเค•ो เคธ्เคตเคฏं เคนी เคตिเคงिเคค เคนै।

เค…เคจ्เคฏ เค‰เคชเคฏोเค—ों เค•े เค…เคคिเคฐिเค•्เคค, เค˜เคจे เคœंเค—เคฒों เค•ा เคฎเคนเคค्เคต เค—्เคฒोเคฌเคฒ เคตाเคฐ्เคฎिंเค— เค•ी เคฆเคฐों เค•ो เคธीเคฎिเคค เคฐเค–เคจे เคฎें เคนोเคคा เคนै। เคเคธा เคฎाเคจा เคœाเคคा เคนै เค•ि เคฏเคฆि เค”เคฆ्เคฏोเค—ीเค•เคฐเคฃ เคธे เคชूเคฐ्เคต เค•ी เคฆเคฐों เคธे เคคुเคฒเคจा เค•ी เคœाเคฏे, เคคो เค—्เคฒोเคฌเคฒ เคตाเคฐ्เคฎिंเค— เคธे เคฌเฅเคจे เคตाเคฒे เคคाเคชเคฎाเคจ เค•ो 2 เคฆเคถเคฎเคฒเคต เคธेเคฒ्เคธिเคฏเคธ เคธे เค…เคคिเคฐिเค•्เคค เคจเคนीं เคฌเฅเคจे เคฆेเคจा เคšाเคนिเค, เคจเคนीं เคคो เคชृเคฅ्เคตी เคชเคฐ เคœीเคตเคจ เคธंเค•เคŸ เคนोเคจे เค•ी เคธंเคญाเคตเคจाเคं เคฌเฅเคคी เคœाเคंเค—ी। เคเคธा เคญी เคฎाเคจा เคœाเคคा เคนै เค•ी 1906 เคธे 2005 เคคเค• เคชृเคฅ्เคตी เค•ा เค”เคธเคค เคคाเคชเคฎाเคจ เคฒเค—เคญเค— 0.74 เคฆเคถเคฎเคฒเคต เคธेเคฒ्เคธिเคฏเคธ เคธे เคฌเฅा เคนै। เค‡เคธ เค…เคตเคงि เค•े เคฆूเคธเคฐे เค†เคงे เคญाเค— เคฎें เคฏเคน เคตृเคฆ्เคงि เคฒเค—เคญเค— 0.13 เคฆเคถเคฎเคฒเคต เคธेเคฒ्เคธिเคฏเคธ เคช्เคฐเคคि เคฆเคถเค• เค•े เคนिเคธाเคฌ เคธे เคนुเคˆ เคนै เคœเคฌเค•ि เคชเคนเคฒे เค†เคงे เคญाเค— เคฎें เคฏे เคฆเคฐ เคฒเค—เคญเค— 0.07 เคฆเคถเคฎเคฒเคต เคธेเคฒ्เคธिเคฏเคธ เคช्เคฐเคคि เคฆเคถเค• เคฅी। เค‡เคธเค•ा เคฏเคน เค…เคฐ्เคฅ เคนै เค•ी เค—्เคฒोเคฌเคฒ เคตाเคฐ्เคฎिंเค— เคชเคนเคฒे เค•ी เคคुเคฒเคจा เคฎें เคฒเค—เคญเค— เคฆोเค—ुเคจी เคคेเฅ›ी เคธे เคนो เคฐเคนा เคนै। เคฏเคฆि เคธเคฎ्เคชूเคฐ्เคฃ เคตैเคถ्เคตिเค• เคธเคฎुเคฆाเคฏ เคจे เค‡เคธ เคธเคฎเคฏ เค‡เคธ เคตिเคทเคฏ เคชเคฐ เค†เคชाเคคเค•ाเคฒीเคจ เคฐूเคช เคธे เค•เค िเคจ เคจिเคฐ्เคฃเคฏ เคจเคนीं เคฒिเค เคคो เคชृเคฅ्เคตी เคชเคฐ เคœीเคตเคจ เค•े เค…เคธ्เคคिเคค्เคต เคชเคฐ เคนी เคเค• เคธเคตाเคฒिเคฏा เคจिเคถाเคจ เคฒเค— เคธเค•เคคा เคนै।

เค—्เคฒोเคฌเคฒ เคตाเคฐ्เคฎिंเค— เคฆเคฐों เคฎें เคตृเคฆ्เคงि เค•े เคชीเค›े เคจिเคฐंเคคเคฐ เคฌเฅเคคे เคนुเค เคช्เคฐเคฆूเคทเคฃ เค•े เคธ्เคคเคฐों เค•ा เคฌเคนुเคค เคฌเฅœा เคนाเคฅ เคนै। เค•ुเค› เค†ंเค•เฅœों เค•ी เคฌाเคค เค•เคฐเคคे เคนैं। เคตिเคถ्เคต เคธ्เคตाเคธ्เคฅ्เคฏ เคธंเค—เค เคจ เค•े เคเคฏเคฐ เค•्เคตाเคฒिเคŸी เคฎोเคกेเคฒ เค•े เค…เคจुเคธाเคฐ, เคตिเคถ्เคต เค•ी 92% เคœเคจเคธंเค–्เคฏा เคเคธे เคตाเคคाเคตเคฐเคฃ เคฎें เคฐเคนเคคी เคนै เคœเคนां เคตाเคฏु เค•ी เค—ुเคฃเคตเคค्เคคा เค•ी เคฆเคฐ เคตिเคถ्เคต เคธ्เคตाเคธ्เคฅ्เคฏ เคธंเค—เค เคจ เคฆ्เคตाเคฐा เคธ्เคฅाเคชिเคค เคธीเคฎा เคฆเคฐ เค•ो เคชाเคฐ เค•เคฐ เคšुเค•ी เคนै। เคเคถिเคฏा เคฎें เคฒเค—เคญा 65% เคฒोเค— เค”เคฐ เคญाเคฐเคค เคฎें เคฒเค—เคญเค— 25% เคฒोเค— เคตाเคฏु เคช्เคฐเคฆूเคทเคฃ เค•े เค•ाเคฐเคฃ เคฎृเคค्เคฏु เค•ो เคช्เคฐाเคช्เคค เคนोเคคे เคนैं। 80% เค—ुเคฐ्เคฆे เคธे เคœुเฅœे เคนुเค เคฐोเค— เค—ाเฅœिเคฏों เคธे เคจिเค•เคฒเคจे เคตाเคฒे เคงुเคँ เค•ी เคตเคœเคน เคธे เคนोเคคे เคนैं। เคฏเคน เค…เคจुเคฎाเคจ เคนै เค•ि 2050 เคคเค• เคฒเค—เคญเค— 6 เคฎिเคฒ्เคฏเคจ เคฒोเค— เคช्เคฐเคคि เคตเคฐ्เคท เคตाเคฏु เคช्เคฐเคฆूเคทเคฃ เค•े เค•ाเคฐเคฃ เคฎृเคค्เคฏु เค•ो เคช्เคฐाเคช्เคค เคนोंเค—े। เคนเคตा เค•ो เค›ोเฅœเค•เคฐ เคชाเคจी เคชे เค†เคฏें เคคो เค•ुเค› เคคเคฅ्เคฏ เคธाเคฎเคจे เคฆेเค–เค•เคฐ เค†เคช เคญी เคšिंเคคिเคค เคนुเค เคฌिเคจा เคจเคนीं เคฐเคน เคชाเคंเค—े। เคเคธा เค…เคจुเคฎाเคจ เคนै เค•ि เคฒเค—เคญเค— 70% เค”เคฆ्เคฏोเค—िเค• เค•เคšเคฐा เคœเคฒाเคถเคฏों เคฎें เคซेंเค• เคฆिเคฏा เคœाเคคा เคนै। เคนเคฐ เคตเคฐ्เคท เคฒเค—เคญเค— 14 เคฌिเคฒ्เคฏเคจ เคชाเค‰ंเคก เค•เคšเคฐा, เคœिเคธเคฎे เคธे เค…เคงिเค•เคคเคฎ เคช्เคฒाเคธ्เคŸिเค• เคนोเคคा เคนै, เคธเคฎुเคฆ्เคฐ เคฎें เคซेंเค• เคฆिเคฏा เคœाเคคा เคนै। เคตिเคถ्เคต เคฎें เคฒเค—เคญเค— 15 เคฎिเคฒ्เคฏเคจ เคฌเคš्เคšे เคนเคฐ เคตเคฐ्เคท เคชीเคจे เค•े เคชाเคจी เคธे เคœเคจ्เคฎ เคฒेเคจे เคตाเคฒे เคฐोเค—ों เค•े เค•ाเคฐเคฃ เคฎृเคค्เคฏु เค•ो เคช्เคฐाเคช्เคค เคนोเคคे เคนैं। เคฒเค—เคญเค— 80% เคœเคฒ เคช्เคฐเคฆूเคทเคฃ เค˜เคฐ เคฎें เคชैเคฆा เคนोเคจे เคตाเคฒे เค•เคšเคฐे เค•ो เคœเคฒाเคถเคฏों เคฎें เคซेंเค• เคฆेเคจे เค•े เค•ाเคฐเคฃ เคนोเคคा เคนै। เคฏเคฆि เคฏเคน เค…ंเคคिเคฎ เค†ंเค•เฅœा เคธเคš เคนै เคคो เค•्เคฏा เคนเคฎ เคฒोเค— เคจिเคœी เคธ्เคคเคฐ เคชเคฐ เค‡เคธ เคตिเคทเคฏ เคฎें เค•ुเค› เคจเคนीं เค•เคฐ เคธเค•เคคे? เค…เคตเคถ्เคฏ เค•เคฐ เคธเค•เคคे เคนैं। เค˜เคฐ เคฎें เคชैเคฆा เคนोเคจे เคตाเคฒे เค•เคšเคฐे เคธे เคจिเคชเคŸเคจे เค•ा เคธเคฌเคธे เค†เคธाเคจ เค‰เคชाเคฏ เคฏเคน เคนै เค•ि เคนเคฎ เค‰เคธे เคซेंเค•เคจे เคธे เคชเคนเคฒे เคฆो เคญाเค—ों เคฎें เคฌाँเคŸ เคฒें – เค—ीเคฒा เค•เคšเคฐा เค”เคฐ เคธूเค–ा เค•เคšเคฐा। เค—ीเคฒा เค•เคšเคฐा เคตเคน เคœो เค—เคฒ เคธเค•े เคœैเคธे เค•ेเคฒे เค•े เค›िเคฒเค•े, เคธเคฌ्เคœी เค•े เคชเคค्เคคे เค‡เคค्เคฏाเคฆि เค”เคฐ เคธूเค–ा เค•เคšเคฐा เคตो เคœो เค—เคฒ เคจ เคธเค•े เคœैเคธे เคช्เคฒाเคธ्เคŸिเค•, เค•ाँเคš เค‡เคค्เคฏाเคฆि। เค‡เคธเคฎें เคธे เคธूเค–े เค•เคšเคฐे เค•ो เคฌेเคšा เคœा เคธเค•เคคा เคนै, เคœिเคธเคฎें เคธे เค•ुเค› เค•ो เคฐीเคธाเค‡เค•เคฒ เค•เคฐเคจे เค•े เคคเคฐीเค•े เค‰เคชเคฒเคฌ्เคง เคนैं เค”เคฐ เคฌाเค•ी เค•ो เคธเคนी เคช्เคฐเค•ाเคฐ เคธे เคกिเคธ्เคชोเฅ› เค•िเคฏा เคœा เคธเค•เคคा เคนै। เค—ीเคฒे เค•เคšเคฐे เคธे เค–ाเคฆ्เคฏ เค•ा เค‰เคค्เคชाเคฆเคจ เค•िเคฏा เคœा เคธเค•เคคा เคนै। เค‡เคธเค•े เค…เคคिเคฐिเค•्เคค เคนเคฎ เคฏे เค…เคค्เคฏเคงिเค• เค•ोเคถिเคถ เค•เคฐ เคธเค•เคคे เคนैं เค•ी เคช्เคฒाเคธ्เคŸिเค• เคœैเคธी เคตเคธ्เคคुเค“ं เค•ा เค‰เคชเคฏोเค— เค•เคฎ เคธे เค•เคฎ เค•เคฐें। เค‡เคธเค•े เค…เคฒाเคตा เคญी เคนเคฎें เคนเคฎें เค…เคชเคจे เคจिเคœी เคœीเคตเคจ เคฎें เค•เค िเคจ เคชเคฐंเคคु เค…เคค्เคฏंเคค เค†เคตเคถ्เคฏเค• เคฌเคฆเคฒाเคต เคฒाเคจे เค•ी เค†เคตเคถ्เคฏเค•เคคा เคนै। เค•िเคธी เคญी เคช्เคฐเค•ृเคคिเค• เคธंเคธाเคงเคจ, เคœैเคธे เคชाเคจी, เคฌिเคœเคฒी, เค‡เคค्เคฏाเคฆि, เค•ा เค…เค•ाเคฐเคฃ เคนी เค…เคค्เคฏเคงिเค• เคต्เคฏเคฏ เค•เคฐเคจे เคธे เคชเคนเคฒे เคนเคฎें เค…เคจेเค• เคฌाเคฐ เคธोเคšเคจा เคšाเคนिเค। เคนเคฎें เค…เคชเคจी เคœीเคตเคจเคถैเคฒी เค•ो เค—ंเคญीเคฐ เคฐूเคช เคธे เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคिเคค เค•เคฐเคจे เค•ी เค†เคตเคถ्เคฏเค•เคคा เคนै। เค…เคชเคจा เคธाเคฐा เคง्เคฏाเคจ เค…เคงिเค• เคธे เค…เคงिเค• เคตเคธ्เคคुเค“ं เค•ो เคเค•เคค्เคฐिเคค เค•เคฐเคจे เค•े เคฌเคœाเคฏ เคนเคฎें เคชเคฐ्เคฏाเคตเคฐเคฃ เค•े เค…เคจुเค•ूเคฒ เคœीเคตเคจ เคฏाเคชเคจ เค•เคฐเคจे เค•े เคตिเคทเคฏ เคฎें เคตिเคšाเคฐ เค•เคฐเคจा เคšाเคนिเค।

เคญूเคฎंเคกเคฒीเค•เคฐเคฃ เค•े เค‡เคธ เคฆौเคฐ เคฎें เคตिเคถ्เคต เคฎें เคธเคญी เค•ुเค› เค†เคชเคธ เคฎें เคœुเฅœा เคนुเค† เคนै। เคธोเคตिเคเคค เคฏूเคจिเคฏเคจ เค•े เคตिเค˜เคŸเคจ เค•े เคฌाเคฆ เคชूเคฐा เคตिเคถ्เคต เคเค•เคง्เคฐुเคตीเคฏ เคนो เค—เคฏा เคนै। เค‡เคธी เค•े เคธाเคฅ เคนी เคตिเคถ्เคต เคฎें เคชूंเคœीเคตाเคฆ เคช्เคฐเคฎुเค– เคตिเคšाเคฐเคงाเคฐा เค•े เคฐूเคช เคฎें เคธ्เคฅाเคชिเคค เคนो เคšुเค•ी เคนै। เคœเคนां เคเค• เค“เคฐ เคฌเฅเคคे เค”เคฆ्เคฏोเค•ीเค•เคฐเคฃ เค•े เคธाเคฅ เค‰เคš्เคš เค•ोเคŸि เค•ा เคคเค•เคจीเค•ी เคตिเค•ाเคธ เคญी เคจिเคฐंเคคเคฐ เคนो เคฐเคนा เคนै, เคฆूเคธเคฐी เค“เคฐ เค‡เคธ เคธเคฌ เค•े เคฌीเคš เคชเคฐ्เคฏाเคตเคฐเคฃ เค•ा เคจिเคฐंเคคเคฐ เคฐूเคช เคธे เคฆुเคฐुเคชเคฏोเค— เคนोเคคा เคšเคฒा เคœा เคฐเคนा เคนै। เค†เคœ เคนเคฎเคจे เค…เคชเคจे เคฒिเค เคธ्เคตเคฏं เค…เคชเคจे เค•ाเคฐ्เคฏों เคฆ्เคตाเคฐा เคนी เคเคธी เคธ्เคฅिเคคि เค‰เคค्เคชเคจ्เคจ เค•เคฐ เคฒी เคนै เค•ि เค…เค—เคฐ เค…เคชเคจी เค†เคจे เคตाเคฒी เคชीเฅिเคฏों เค•े เคฒिเค เคนเคฎ เคเค• เคธ्เคตเคธ्เคฅ เคœीเคตเคจ เค•ी เค•ाเคฎเคจा เคญी เค•เคฐเคจा เคšाเคนเคคे เคนैं เคคो เคนเคฎें เค…เคชเคจे เค†เคœ เค•ी เคœीเคตเคจเคถैเคฒी เค•ो เคฎเคนเคค्เคตเคชूเคฐ्เคฃ เคฐूเคช เคธे เคฌเคฆเคฒเคจा เคนोเค—ा। เค”เคฐ เคจ เคนी เค•ेเคตเคฒ เคฏเคน เค•ाเคฎเคจा เค•เคฐเคจा เคชเคฐ เคฏเคน เคธुเคจिเคถ्เคšिเคค เคญी เค•เคฐเคจा เคนเคฎाเคฐा เค•เคฐ्เคคเคต्เคฏ เคนै เค•्เคฏूंเค•ी เคฏเคฆि เคนเคฎ เค…เคชเคจी เค†เคจे เคตाเคฒी เคชीเฅिเคฏों เค•ो เค‡เคธ เคœीเคตเคจ เคฎें เคฒाเคจे เค•े เคจिเคฎिเคค्เคค เคนैं เคคो เคฏे เคญी เคนเคฎाเคฐा เคนी เคชเคฐเคฎ เค•เคฐ्เคคเคต्เคฏ เคนै เค•ि เคนเคฎ เค‰เคจ्เคนें เคเค• เคธ्เคตเคš्เค› เค”เคฐ เคถुเคง्เคง เคœीเคตเคจ เคช्เคฐเคฆाเคจ เค•เคฐें।

เคนाเคฒ เคนी เคฎें 29 เค…เค—เคธ्เคค, 2017 เค•ो เคฌเคนुเคค เคธे เคฎुंเคฌเคˆ เคตाเคธिเคฏों เค•ो เค…เคชเคจे-เค…เคชเคจे เค•ाเคฐ्เคฏเค•्เคทेเคค्เคฐ เคฎें เคนी เคฐाเคค्เคฐि เค•ो เคญी เคฐเคนเคจा เคชเฅœा เคฅा। เค‡เคธเค•ा เค•ाเคฐเคฃ เคฅा เคฏाเคคाเคฏाเคค เค•े เคธเคญी เคธाเคงเคจों เค•ा เค เคช เคนो เคœाเคจा, เคœिเคธเค•ा เค•ाเคฐเคฃ เคฅा เคคीเคจ-เคšाเคฐ เคฆिเคจ เคธे เคนो เคฐเคนी เคจिเคฐंเคคเคฐ เคตเคฐ्เคทा। เคตैเคธे เคคो เคนเคฐ เคตเคฐ्เคท เคนी เคฎुंเคฌเคˆ เคฎें เคตเคฐ्เคทा เค‹เคคु เคฎें เคฎूเคธเคฒाเคงाเคฐ เคตเคฐ्เคทा เคนोเคคी เคนै, เคชเคฐंเคคु เคงीเคฐे-เคงीเคฐे เค‰เคธ เคตเคฐ्เคทा เค•ी เคช्เคฐเคตृเคค्เคคि เค•ुเค› เค‡เคธ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค•ी เคนो เคฐเคนी เคนै เค•ि เคตเคน เคชूเคฐी เคตเคฐ्เคทा เค‹เคคु เคฎें เคฌเคฐाเคฌเคฐ เคฎाเคค्เคฐा เคฎें เคนोเคจे เค•े เคฌเคœाเคฏ เค•ुเค› เคเค• เคฆिเคจों เคฎें เคนी เคญाเคฐी เคฎाเคค्เคฐा เคฎें เคนोเคคी เคนै เค”เคฐ เค…เคจ्เคฏ เคฆिเคจों เคฎें เคนोเคคी เคนी เคจเคนीं। เค‡เคธเคธे เคเคธा เคนोเคคा เคนै เค•ि เคฌเคนुเคค เคธे เคฆिเคจ เคคो เคฌिเคจा เค•िเคธी เคตเคฐ्เคทा เค•े เคนी เคต्เคฏเคคीเคค เคนो เคœाเคคे เคนैं เค•िเคจ्เคคु เค•ुเค›-เค•ुเค› เคฆिเคจ เค‡เคคเคจी เคญाเคฐी เคฎाเคค्เคฐा เคฎें เคตเคฐ्เคทा เคนोเคคी เคนै เค•ि เคชूเคฐा เคถเคนเคฐ เค…เคธ्เคค-เคต्เคฏเคธ्เคค เคนो เคœाเคคा เคนै। เค‡เคธ เคตเคฐ्เคท เคญी เค•ुเค› เคเคธा เคนी เคฆेเค–เคจे เค•ो เคฎिเคฒा। เค‡เคธเค•े เค•ाเคฐเคฃ เคนोเคจे เคตाเคฒी เคฌाเค•ी เคธाเคฐी เค…เคธुเคตिเคงा เค•ो เคฏเคฆि เคนเคฎ เคเค• เค•्เคทเคฃ เค•े เคฒिเค เคญुเคฒा เคญी เคฆें เค”เคฐ เค•ेเคตเคฒ เคฏे เคธोเคšें เค•ी เคตเคฐ्เคทा เค•े เค‡เคธ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เคต्เคฏเคตเคนाเคฐ เค•ा เค•्เคฏा เค•ाเคฐเคฃ เคนै เคคो เค‡เคธเค•ी เคฎूเคฒ เคœเฅœ เคนเคฎें เค…เคชเคจे เคฆ्เคตाเคฐा เค•िเค เคœा เคฐเคนे เคชเคฐ्เคฏाเคตเคฐเคฃ เค•े เคธाเคฅ เค–िเคฒเคตाเฅœ เคฎें เคนी เคฎिเคฒेเค—ी। เคฎुंเคฌเคˆ เคฎें เคธเคฎुเคฆ्เคฐ เค•ो เคšीเคฐ เค•เคฐ เค…เคงिเค• เคธे เค…เคงिเค• เค‡เคฎाเคฐเคคें เค–เฅœी เค•ी เคœा เคฐเคนी เคนैं। เคชाเคจी เค•े เคช्เคฐाเค•ृเคคिเค• เคฌเคนाเคต เค•े เคฐाเคธ्เคคे เคฎเคจुเคท्เคฏ เคฆ्เคตाเคฐा เคฌंเคฆ เค•เคฐ เคฆिเคฏे เคœाเคจे เค•े เค•ाเคฐเคฃ เค‰เคธे เค…เคชเคจा เคฐाเคธ्เคคा เคฌเคฆเคฒเคจा เคชเฅœ เคฐเคนा เคนै। เค‰เคธ เคชเคฐ เค…เคงिเค• เคธे เค…เคงिเค• เคตृเค•्เคทों เค•ो เค•ाเคŸเคจा เคคाเค•ि เค…เคงिเค• เคธे เค…เคงिเค• เค‡เคฎाเคฐเคคें เค‰เคจเค•ी เคœเค—เคน เคฒे เคธเค•ें। เค‡เคธ เคธเคฌ เคธे เคนเคฐ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค•े เคช्เคฐเคฆूเคทเคฃ เคฎें เค…เคค्เคฏเคงिเค• เคตृเคฆ्เคงि। เค‡เคธ เคคเคฐเคน เคชเคฐ्เคฏाเคตเคฐเคฃ เค•े เคช्เคฐเคคिเค•ूเคฒ เคต्เคฏเคตเคนाเคฐ เค•เคฐเคจे เคธे เค‹เคคुเค“ं เค•ा เคช्เคฐाเค•ृเคคिเค• เคต्เคฏเคตเคนाเคฐ เคญी เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคिเคค เคนो เคฐเคนा เคนै, เคœिเคธเค•े เคšเคฒเคคे 29 เค…เค—เคธ्เคค, 2017 เคœैเคธे เคฆिเคจ เค†เคคे เคนैं เคœเคฌ เคœाเคจ เค”เคฐ เคฎाเคฒ เคฆोเคจों เค•ा เคญเคฐเคชूเคฐ เคจुเค•เคธाเคจ เคนोเคคा เคนै। เคฏเคน เคคो เค•ेเคตเคฒ เคเค• เค‰เคฆाเคนเคฐเคฃ เคฎाเคค्เคฐ เคนै। เคตिเคถ्เคต เคฎें เค…เคงिเค•เคคเคฎ เคฆेเคถों เค”เคฐ เค‰เคจเค•े เคฌเฅœे-เคฌเฅœे เคถเคนเคฐों เค•ो เค‡เคจ เคฎाเคจเคต เคœเคจिเคค เคธเคฎเคธ्เคฏाเค“ं เค•ा เคธाเคฎเคจा เค•เคฐเคจा เคชเฅœ เคฐเคนा เคนै। เค•्เคฏूंเค•ी เคฏे เคธเคฎเคธ्เคฏाเคँ เคฎाเคจเคต เคœเคจिเคค เคนैं, เค‡เคจ เค•ा เคนเคฒ เคญी เคฎाเคจเคต เคธเคฎाเคœ เค•े เคชाเคธ เคนी เคนै, เค”เคฐ เคฌเคนुเคค เคนी เคธाเคงाเคฐเคฃ เคธा เคนै – เคชเคฐ्เคฏाเคตเคฐเคฃ เค•ा เคถोเคทเคฃ เคค्เคฏाเค—เค•เคฐ เค‰เคธเคธे เคฎिเคค्เคฐเคคा।

เคชเคฐ्เคฏाเคตเคฐเคฃ เคธंเคฐเค•्เคทเคฃ เคเค• เคเคธा เค•्เคทेเคค्เคฐ เคนै เคœिเคธเค•े เคฎเคนเคค्เคต เคธे เคถाเคฏเคฆ เคนी เค•ोเคˆ เคเคธा เคต्เคฏเค•्เคคि เคนो เคœो เค…เคจเคญिเคœ्เคž เคนो। เค‡เคธ เคตिเคทเคฏ เคฎें เค”เคฐ เค•ुเค› เค•เคนเคจे เค•े เคฌเคœाเคฏ เคฎैं เคธ्เคตเคฏं เคฒिเค–िเคค เค•ुเค› เคชंเค•्เคคिเคฏों เค•े เคฆ्เคตाเคฐा เค…เคชเคจे เค‡เคธ เคฒेเค– เค•ा เค…ंเคค เค•เคฐเคจा เคšाเคนूंเค—ी:

 

                เคชเคฐ्เคฏाเคตเคฐเคฃ เคธंเคฐเค•्เคทเคฃ เค•เคฒ เคจเคนीं เค†เคœ

       เคฌเคนुเคค เค•เคฐ เคฒिเคฏा เคฎाเคจเคต เคคूเคจे เคชृเคฅ्เคตी เคชเคฐ เคฐाเคœ

       เค—เคฐ เคญเคตिเคท्เคฏ เค…เคชเคจा เคธुเคฐเค•्เคทिเคค เค•เคฐเคจा เค•ी เค‡เคš्เค›ा เคนै

       เคคो เค‡เคธเค•ा เคเค•เคฎाเคค्เคฐ เค‰เคชाเคฏ เคชเคฐ्เคฏाเคตเคฐเคฃ เคธे เคฎिเคค्เคฐเคคा เคนै

       เคœเคฒ เค”เคฐ เคตाเคฏु เคœीเคตเคจ เค•े เคฎूเคฒ เค†เคงाเคฐ

       เคตเคธ्เคคुเค“ं เคธे เคฆोเคธ्เคคी เคนो เคธเค•ेเค—ी เคคเคญी, เคœเคฌ เค•เคฐेंเค—े เค‡เคจเคธे เคช्เคฏाเคฐ

       เคœो เคจ เค…เคญी เคธ्เคฅिเคคि เค•ो เคธंเคญाเคฒ เคชाเคंเค—े

       เคคो เคชเค›เคคाเคจे เค•े เคฒिเค เคญी เคถाเคฏเคฆ เคœीเคตिเคค เคจ เคฐเคน เคชाเคंเค—े

       เค‡เคธเคฒिเค เค—เคฐ เค–ुเคฆ เค•े เค…เคธ्เคคिเคค्เคต เค•ो เคฌเคšाเคจा เคนै

       เคคो เคชเคฐ्เคฏाเคตเคฐเคฃ เคธे เคฎिเคค्เคฐเคคा - เค‡เคธी เค—ुเคฐ เค•ो เคฌเคธ เค…เคชเคจाเคจा เคนै  

In quest of togetherness: ‘Sangati’


(In context to the changes brought out by the Maharshtra State Board in the History curriculum for Standards VII and IX)

 

Imagine that you are a detective. You will probably relate the nature of your work to solving jigsaw puzzles. As a detective, you will be required to put together the missing pieces and arrive at a plausible explanation of the situation/event you are examining. This explanation that you arrive at will be a theory that you will formulate, which, according to you, will be the most convincing explanation of the situation under examination. The strength of the theory you formulate will depend on the strength of the evidences that you have in support of your theory.

Now, imagine you are a historian. What kind of work do you think you will be required to do as a historian? Do you think it will have any similarity to the work of a detective as described above? Does the possibility sound too far-fetched to you? If you will pause and reflect for a while, you will actually realize how similar both tasks are. A historian is also a person who pieces together parts of a jigsaw puzzle and tries to make sense out of it. Out of the various evidences available to her, in the form of artefacts, archaeological remains, written and oral narratives, paintings, coins, and so on and so forth, a historian tries to place these in context, weighs them for their authenticity, relates them to other existing pieces of evidences and narratives, and then tries to formulate a narrative or a theory based on these, which, to her, sounds the best explanation for the situation under examination. Again, the strength of the theory formulated depends on the strength of the evidences provided. A historian, thus, also understands that a theory that she is putting forward is not sacrosanct but is falsifiable, and thus liable to be modified or discarded in the wake of stronger counter evidences emerging. Also, since it is a theory based on her interpretation of the evidences in front of her, the historian also realizes that there may be equally plausible alternate explanations or interpretations of the same evidences, which may lead to alternate theories. Again, the strength or weakness of all such theories depends on the strength or weakness of the evidences the respective theories are based on and the interpretations provided. Thus, by virtue of the very process involved in the construction and re-construction of History, there is bound to be a possibility of the existence of multiple histories.

All of us have studied History as a subject throughout our student lives. How many of us have been encouraged to visualize it in the manner above? I am sure many of us haven’t. The above visualization is something that is provided by the Avehi Abacus Project, through its program titled ‘Sangati’. The above analogy (between the work of a detective and a historian) is drawn in the third kit of the Sangati program, titled ‘How Societies Developed’. Sangati, incidentally is a supplementary program that is being transacted with students of classes V to VII in the municipal schools of Mumbai, since 1990. It comprises of six kits, which are transacted, mostly once a week, with students of classes V to VII, by the regular school teachers. This three-year supplementary curriculum has been envisaged with a vision to fulfil the objectives of education, to ‘equip children with the knowledge and skills that they will need to face the world, to build values that will help them take care of themselves and contribute to the society they live in and to bring about a positive change in individuals and society’ (Avehi Abacus Project, 2001).The entire curriculum is based on certain themes that are interlinked with each other. These flow logically and smoothly into each other. The journey starts with the self, understanding oneself, one’s body and the needs that all human beings possess. While the needs are common to all they are met in diverse manner and not provided for equally to all. As these needs are met by the resources provided by the earth, the second kit then moves on to ‘Our earth’ and the ‘Web of life’ that we all are a part of. The attempt here is to understand our place in the universe and how complex and prolonged the process of evolution of life on earth has been. It is hoped these inputs will form the basis of creating feelings of humility towards nature. The third kit then moves on to ‘How societies have developed’ over time, across the world. This kit encapsulates the history of human civilizations from early times to the 1950. The focus is on phenomena, structure and processes rather than on isolated events or characters. History is looked at as a collective heritage and is constantly connected with the present. Historical events are also located in context of the geography they enfolded in adding more the layers to understanding why they happened, how the conditions prevalent in the space influenced them. The fourth kit then focusses on our society and ‘The way we live’ in the present, discussing various issues like caste, religion, gender discrimination etc., and understanding important topics like patriotism, democracy, the influence of media etc. As change is a constant and continuous phenomenon, the next kit then focusses on ‘Understanding Change’, and analyzing it better so that we can ‘create the society we want’ by developing a discerning mindset to differentiate between ‘change and progress’. The curriculum ends with a forward looking note and helps understand how to ‘Prepare for the Future’, as an individual and as a society. The entire curriculum is designed to be interactive and joyful, to replace ‘teaching’ by a voyage of exploration to discover facets of ourselves, our society and the world, to accommodate the understanding that each child thinks and learns differently, to encourage students to express their thoughts and share their life experiences, to help them cope with different situations and make the right choices and determine better futures for themselves and those around them’ (Avehi Abacus Team, Dear Teacher..., 2001).

Although, the entire Sangati curriculum is not designed based on the subject matter boundaries that our education system has devised, yet just for the sake of comparison, Kit III, titled ‘How Societies Developed’, can be related to the subject matter of History, as taught in schools. However, it has a very different take on how and why students need to be made aware of ‘History’. First and foremost, it does-not talk about one single ‘History’, but multiple histories, of kings as of common people, of wars as of their futility, of path-breaking events as of their impact – both positive as well as negative, of India as of the world. It does not limit History to dates and times, to kings and the boundaries of their empires, or does-not try to color it one way or the other. Instead, it encourages students to live it, to explore and to discover it, to go through the excitement of finding the pieces of jigsaw puzzle and trying to put them together in a way they think is most plausible. It, then, does-not discredit one arrangement of jigsaw puzzle in favor of the other, instead it gives the message that many different arrangements are possible, and all will equally have to stand the test of falsifiability. It titillates and challenges the minds of the students, encouraging them to play with ideas and look at things holistically.

At this stage, I want you to have a look at the following passage from a school History textbook. The title of the chapter is “Conflict with the Mughals”. The chapter begins as follows:

“So far, Shivaji Maharaj had successfully fought the Adilshahi; but for expanding the Swaraj, conflict with the Mughals was inevitable. The Mughals posed a great threat to the Swaraj even as it began to expand. Maharaj triumphed over this threat too. He regained his forts and territories from the Mughals. He got himself crowned. He took up a campaign of the south…”(Maharashtra State Board).

The above is a passage from the recently published ‘History and Civics’ textbook for Standard VII, by the Maharashtra State Board. The ‘History’ it intends to deliver to the students consists of one name, Chhatrapati Shivaji Maharaj, and looks at everything else in relation to this one name – how India and Maharashtra were before him, his struggle with the Mughals, his quest for ‘Swaraj’ from the ‘foreign’ Mughals, the ideal rule that he established and what happened after his death. The entire narrative of the textbook is built in terms of “Us versus them”, where Muslim rulers, especially Mughals are portrayed as foreign invaders whom Chhatrapati Shivaji Maharaj and other Hindu rulers fought throughout their lives.  However it is not mentioned that Shivaji’s grand-father, father and older brother also worked for other Muslim rulers. It also never conveyed that the wars that Shivaji fought and the alliances that he made were born out of political considerations rather than religious ones. Many Hindu kings fought against him. He also had many Muslim officers holding key positions in his cabinet.  Rather than acknowledge these facts, history, in this visualization, is limited to glorifying one man and his rule. Additionally, it also aims at discrediting one religious community and portraying its rulers as foreigners who invaded our nation, and how numerous struggles had to be undertaken to rid the nation of the foreign yoke. There is no attempt to look at Shivaji as a product of his times, responding to circumstances not always of his choosing. He is made to appear larger than life. Any inconvenient facts about him or narratives contrary to the dominant one are not allowed space in the pages of the textbook.   History, here, is also presented as a finished product that has to be accepted as it is, completely in contrast to the alternate vision of Avehi Abacus, where it is treated as a process and a journey of exploration, waiting to be undertaken by young and curious minds.

The above mentioned are two contrasting visualizations of what ought to constitute ‘History’. One views ‘History’ as a dynamic living process, another as a static end-product that is too fragile to be tampered with in any manner and has to be taken in the form it is presented, no questions asked.

In the context of the attempts to rewrite history, Neeladri Bhattacharya states, “The past does-not come to us with a unitary truth embedded within it; the facts that historians mine do not ever speak with one single voice. As our perspectives change we look at the past in new ways, reinterpret events, discover new meanings within them, pose new questions that could not even be formulated within the limits of earlier frameworks of analysis. So historians tell different stories of the same past, refigure evidence in diverse ways in the act of rewriting history – an act that enriches the conceptions of our past.”(Bhattacharya, 2002).

So, essentially the process of rewriting and reinterpreting lies at the heart of the historical process. However, this reinterpretation needs to conform to the standards of scientific enquiry. It needs to be based on legitimate evidences. It needs to put those evidences out in the open for scrutiny and examination. The theories that are put forward need to be falsifiable. Each and every statement that is made needs to be supported by some evidence and also has to be open to challenge in the face of a counter-evidence.

The above example that I have cited from a school History textbook is culled out of the recently published History textbook for Standard VII, by the Maharashtra State Board. It was brought out as a process of rewriting and reinterpreting History, the purported aim being of making the students aware of their real ‘History’, claiming in the process that everything other than this should be deemed to be a distortion.

As is amply clear from the tone and methodology of the above process of rewriting, it is meant to be an exercise in pushing through a dominant perspective. In the extant case, Shivaji is portrayed as a Hindu ruler, whose primary focus and agenda is to rid India of foreign Muslim rule. He is portrayed as a righteous Hindu king, a bigot, protector of cows and Brahmins and hateful of all Muslims and their culture. (Several letters issued by Shivaji and by his ministers are available today, but none of these use the description of Shivaji as the protector of cows and Brahmins.)However, while putting forth these narratives, even the slightest of efforts are not made to corroborate them with any kind of evidence. It is meant to be an exercise in communal polarization. In contrast, to this lopsided and uncorroborated portrayal of Shivaji, I would just like to quote a few lines from Govind Pansare’s book, ‘Who was Shivaji?’ He states:

“Shivaji’s tolerance for Muslim religion is recorded in many ways in historical documents. A passage, taken from the Muslim historian Khafi Khan, is very eloquent in this respect….”  (Pansare, 2005). He further goes on to quote the passage which talks about how Shivaji had made rules so that mosques would not be harmed, the Quran would be respected etc. He further states, “Raghunath Panditrao quotes one such command by Shivaji in his letter dated 2nd Nov. 1669. It is very clear in this respect.”  (Pansare, 2005). The command quoted by him is as follows: “Shriman Maharaj (has ordained) that everybody is free to follow his religion, nobody is allowed to disturb it.”  (Pansare, 2005). The above portrayal of Shivaji, as presented by Govind Pansare is corroborated by concrete pieces of evidences. The only way to rewrite History in the wake of these could have been to convincingly challenge these evidences and provide evidences to the contrary. However, this has not even been attempted, instead the nature of the subject has itself been modified by divorcing it from the rigorous process of scientific enquiry itself.

As Neeladri Bhattacharya rightly says, “…when history is mobilized for specific political projects and sectarian conflicts, when political and community sentiments of the present begin to define how the past has to be represented – what can be told and what had to be erased, when history is fabricated to constitute a communal sensibility, and a politics of hatred and violence, then we need to sit up and protest.”As much as this is true, I would like to add here that at such times, if not always, we also need to realize and acknowledge the efforts of those who have been trying to put forward counter narratives, challenging and questioning the above process of fabricating history and providing an alternative vision, that is based on the principles of enquiry rather than a final word that is considered to be sacrosanct. In such a vision, the values of today are tested on the anvil of the past values and vice versa making them a stuff of real life and not as the deified glorious past or a binary of good vs evil.  Avehi Abacus Project and ‘Sangati’ are the living embodiments of such a vision.

 

References

 

Avehi Abacus Project. (2001). Dear Teacher.... Myself, My Body, Our Needs : Sangati Kit I. Mumbai, Maharashtra: Avehi Abacus Project.

Bhattacharya, N. (2002). The Problem. Seminar, 122-128.

Maharashtra State Board. (n.d.). Conflict with the Mughals. In M. S. Board, History and Civics: Class VII.

Pansare, G. (2005). Who was Shivaji? In G. Pansare, Who was Shivaji? Mumbai: Prakash Viswasrao.

 

 

 

Acknowledgements

I am extremely grateful to Ms. Simantini Dhuru, Director, Avehi Abacus Project for providing constant guidance during the course of finalization of this article. My first draft of this article was pretty much all over the place and I am thankful to her for helping me put my thoughts in perspective. Not to mention, her readiness to part with her invaluable time to go through the article repeatedly and provide inputs which were central to the finalization of the article.

I did my field study with Avehi Abacus Project during my post- graduation course in Elementary Education from TISS, Mumbai, where I got an opportunity to look at the ‘Sangati’ curriculum in detail. When the Maharashtra State Board revised the History curriculum recently for Standards VII and IX, the idea for the above article struck me. I wanted to just share a glimpse of the contrasting ways in which ‘History’ could be viewed and dealt with. Avehi Abacus Projects’ powerful vision of History (in this case) and of Education – its aims and objectives, in general, is as relevant, much more so, today, as it was when the Sangati curriculum was first introduced in 1990 in Mumbai schools. The above is also an attempt in providing a small peak into the ‘Sangati’ curriculum and its transformative potential.

 

To know more about Avehi Abacus Project, you can refer to its website: www.avehiabacus.org.

To contact the team for any enquiries, or for donation purposes, please write to the following e-mail ID: avehiabacus@gmail.com.